ស្ថិតនៅភាគខាងជើងប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងភូមិសាស្ត្រឃុំស្រអែមស្រុកជាំក្សាន្តខេត្តព្រះវិហារ ប្រាសាទដ៏ចំណាស់មួយដែលមានអាយុជាងមួយពាន់ឆ្នាំ កំពុងឈរបង្អួតរាងយ៉ាងរឹងមាំនៅលើកំពូលភ្នំព្រះវិហារនៃជួរភ្នំដងរែកដែលមានកម្ពស់ប្រមាណ៦២៥ម៉ែត្រពីនីវ៉ូទឹកសមុទ្រ នាំឱ្យមនុស្សម្នាកោតស្ញប់ស្ញែង ចាត់ទុកជាទីសក្ការៈនិងស្គាល់ច្បាស់ថាជាប្រាសាទព្រះវិហារដ៏ពិសិដ្ឋរបស់ខ្មែរគ្រប់ជំនាន់។ កាលសម័យអង្គរ ប្រាសាទព្រះវិហារគឺមានឈ្មោះដើមថាស្រីសិក្ខាគីរីស្វារៈ មានន័យថាជាម្ចាស់នៃកំពូលភ្នំ ហើយក៏ជាឈ្មោះនៅលិង្គថ្មព្រះឥសូរ ដែលស្ដេចជំនាន់មុនយកទៅតម្កល់លើភ្នំនេះ។

តាមការស្រាវជ្រាវពីឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរជាច្រើន ប្រាសាទព្រះវិហារចាប់ផ្ដើមកសាងឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទីមួយនៃគ្រិស្តសករាជឆ្នាំ៨៨៩ ធ្វើឡើងអំពីថ្មភក់នៅលើទីតាំងខ្ពស់មួយនៃជួរភ្នំដងរែក ដែលកាលនោះគឺស្ថិតនៅចំកណ្តាលនៃអតីតទឹកដីមហានគរខ្មែរ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺស្ថិតក្នុងទឹកដីខេត្តព្រះវិហារ ជាប់ខេត្តស៊ីសាកេតរបស់ប្រទេសថៃ។ ប្រាសាទព្រះវិហារគឺជាតំបន់ប្រវត្តិសាស្ត្រសាងសង់ក្នុងអំឡុងចុងសតវត្សទី៩ បញ្ចប់ទៅនៅដើមសតវត្សរ៍ទី១២ ក្រោមរជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទីពីរនៃសម័យមហានគរ ដើម្បីឧទ្ទិសដល់ព្រះឥសូរដែលជាព្រះអាទិទេពនៅក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា។

ជាបន្ត យើងខ្ញុំសូមធ្វើការសង្ខេបពីព្រឹត្តិការណ៍ និងកាលបរិច្ឆេទសំខាន់ៗ ដែលកុលបុត្រាបុត្រីកម្ពុជរដ្ឋគប្បីចងចាំឱ្យបានច្បាស់ ដូចខាងក្រោម៖

១- ឆ្នាំ៨៨៩៖ ប្រាសាទព្រះវិហារចាប់ផ្ដើមកសាងឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទីមួយ (សាងសង់ចុងស.វ ទី៩ និងបញ្ចប់ស.វ.ទី១២)។

២- ឆ្នាំ១៩៥៤៖ ប្រាសាទព្រះវិហាររងការឈ្លានពានដណ្ដើមចង់បានជាច្រើនលើកច្រើនសាពីសំណាក់ប្រទេសថៃ ហើយជម្លោះរវាងថៃនិងកម្ពុជា ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើងខ្លាំង។

៣- ថ្ងៃទី៦ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៩៖ កម្ពុជា ដាក់ពាក្យបណ្ដឹងទៅតុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិក្រុងឡាអេ ដើម្បីស្នើសុំឱ្យតុលាការប្រគល់អធិបតេយ្យដែនដីប្រាសាទព្រះវិហារមកឱ្យកម្ពុជា និងទាមទារឱ្យថៃដកកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធរបស់ខ្លួនចេញពីតំបន់ប្រាសាទ ក្រោយការតវ៉ាតាមរយៈការទូតជាមួយថៃបរាជ័យ។

៤- ថ្ងៃទី៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥៩ សារណារបស់កម្ពុជាត្រូវបានបញ្ជូនទៅដល់ដៃតុលាការតាមពេលកំណត់ តែភាគីថៃវិញបែរជាបញ្ជូនពាក្យបណ្ដឹងមួយបដិសេធមិនទទួលស្គាល់សមត្ថកិច្ចរបស់តុលាការអន្តរជាតិក្នុងការជំនុំជម្រះបណ្ដឹងរបស់កម្ពុជា។

៥- ថ្ងៃទី១០ - ១៥ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៦០៖ សវនការជាសាធារណៈដើម្បីជំនំជម្រះលើបណ្ដឹងជំទាស់របស់ភាគីថៃ។

៦- ថ្ងៃទី២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៦១ តុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិក្រុងឡាអេ បានច្រានចោលបណ្តឹងជំទាស់របស់ភាគីថៃ ដោយប្រកាសជាសាធារណៈថា តុលាការមានសមត្ថកិច្ចពេញលេញក្នុងការដំណើរការអង្គជំនុំជម្រះលើបណ្ដឹងរបស់កម្ពុជា។

៧- ថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៦២៖ ប្រាសាទព្រះវិហារត្រូវបានសាលក្រមតុលាការអន្តរជាតិនៃទីក្រុងឡាអេ បានសម្រេចឱ្យភាគីកម្ពុជាឈ្នះក្តីលើប្រាសាទព្រះវិហារ លើភាគីថៃ។

៨- ថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៨៖ អង្គការយូណេស្កូ បានសម្រេចដាក់ប្រាសាទព្រះវិហាររបស់កម្ពុជា ចូលទៅក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោកក្នុងសម័យប្រជុំលើកទី៣២ នាទីក្រុងកេបិច ប្រទេសកាណាដា ក្រោមសេចក្តីសម្រេច 32 COM 8B. 102 ។

៩- ថ្ងៃទី១០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០០១៖ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បានស្នើសុំប្រាសាទព្រះវិហារចុះក្នុងបញ្ជីរបស់អង្គការយូណេស្កូ។

១០- ថ្ងៃទី៣០ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០៦៖ ការបញ្ជូនសំណុំឯកសារសម្រេចទៅមជ្ឈមណ្ឌលបេតិកភណ្ឌពិភពលោកយូណេស្កូ ក្រុងប៉ារីស។

១១- ថ្ងៃទី២៣-២៩ ខែតុលា ឆ្នាំ២០០៦៖ បេសកកម្មបច្ចេកទេសរបស់តំណាងក្រុមប្រឹក្សាអន្តរជាតិ វាយតម្លៃប្រាង្គប្រាសាទ និងរមណីយដ្ឋាន ICOMOS នៅតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ។

១២- ថ្ងៃទី២១ ខែមករា ឆ្នាំ២០០៧៖ សេចក្ដីយល់ព្រមលើសំណើចុះបញ្ជីដោយ ICOMOS។

១៣- ថ្ងៃទី២៣ ខែមិថុនា - ថ្ងៃទី២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៧៖ កិច្ចប្រជុំលើកទី៣១ របស់គណៈកម្មាធិការបេតិកភណ្ឌពិភពលោ នៅហ្គ្រីសឆឺច (Christchuech) ប្រទេសណូវែលហ្សេឡង់។

១៤- ថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៨៖ ប្រាសាទព្រះវិហារត្រូវបានចុះបញ្ជីជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោកក្នុងកិច្ចប្រជុំទី៣២ របស់គណៈកម្មាធិការបេតិកភណ្ឌពិភពលោកនៃអង្គការយូណេស្កូ នៅទីក្រុងកេបិច ប្រទេសកាណាដា។

១៥- ថ្ងៃទី១៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៨៖ ថៃបានទាហានរបស់ខ្លួនមកឈរជើងនៅក្នុងបរិវេណវត្តកែវសិក្ខាគីរីស្វារៈ ក្បែរតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ចម្ងាយប្រមាណ៣០០ម៉ែត្រពីទឹកដីកម្ពុជា។

១៦- ថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១០៖ កម្ពុជាបានផ្ញើលិខិតទៅអង្គការសហប្រជាជាតិនាក្រុងញ៉ូវយ៉ក ដើម្បីសូមអន្តរាគមន៍អង្គការសហប្រជាជាតិ ឱ្យមានយន្តកម្មអន្តរជាតិ ដើម្បីដោះស្រាយជម្លោះព្រំដែនខ្មែរ-ថៃ មុំជាប់ប្រាសាទព្រះវិហារ។ ថៃបានបង្កើតផែនទីជាឯកតោភាគី មានទំហំ ៤,៦គីឡូម៉ែត្រការ៉េ ជាប់នឹងប្រាសាទព្រះវិហារថាជារបស់ខ្លួន។ ផែនទីនេះខុសបញ្ច្រាស់ទាំងស្រុងពីសាលក្រមតុលាការអន្តរជាតិ ដែលមានន័យថា ប្រាសាទព្រះវិហារស្ថិតលើទឹកដីខ្មែរ និងដែនអធិតេយ្យភាពរបស់កម្ពុជា។

១៧- នៅថ្ងៃទី១១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៣ តុលាការអាយ.ស៊ី.ជេ បានប្រកាសក្នុងការសម្រេចចិត្តជាឯកច្ឆន្ទ តាមសាលក្រមឆ្នាំ១៩៦២ របស់តុលាការអន្តរជាតិ បានប្រគល់ប្រាសាទព្រះវិហារទាំងអស់ ឱ្យមកកម្ពុជា ហើយភាគីថៃមានកាតព្វកិច្ចត្រូវតែដកកងទ័ព ប៉ូលិស ឬឆ្មាំថៃដែលឈរជើងក្នុងតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារទាំងអស់ដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ។

តាមរយៈសិលាចារឹកដែលមានឆ្លាក់ចារនៅលើប្រាសាទបាពួន សិលាចារឹក K-583 បានចារថា មានព្រះអង្គម្ចាស់មួយអង្គព្រះនាមឥន្ទ្រាយុទ្ធ ជាក្សត្រដែលខ្លាំងពូកែ អាចច្បាំងយកជ័យជម្នះលើស្ដេចចាមបាននោះ ទ្រង់ជាក្សត្រដែលបានយកលិង្គថ្មធម្មជាតិមួយ ឈ្មោះស្រីសិខវិស្វរៈ មកតាំងនឹងមកប្រតិស្ថានលើប្រាសាទព្រះវិហារ។

បើតាមអត្ថបទសិលាចារឹកនៅប្រាសាទព្រះវិហារលើ K-581 ចារជាភាសាខ្មែរបុរាណនិងជាភាសាសំស្ក្រឹត ប្រវត្តិប្រាសាទដ៏ពិសិដ្ឋរបស់ខ្មែរមួយនេះ គឺមានទំនាក់ទំនងជាមួយព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ឈ្មោះថា តៈបៈស្វិន្រ្ទបណ្ឌិត។ ព្រាហ្មណ៍តៈបៈស្វិន្ទ្របណ្ឌិត មានអាស្រមមួយនៅនឹងដែនដីនៃទីតាំងប្រាសាទព្រះវិហារ។ នៅអំឡុងឆ្នាំ១០២៤ នៃគ្រិស្ដសករាជ ព្រាហ្មណ៍នោះបានទទួលអង្រឹងស្នែងមាសនិងវត្ថុដ៏មានតម្លៃដទៃទៀតជាច្រើនពីព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទីមួយ ដែលជាការដឹងគុណពីព្រះអង្គចំពោះព្រាហ្មណ៍តបស្វិន្ទ្របណ្ឌិតក្នុងការថែរក្សាលិង្គព្រះអទិទេព។ នៅលើសិលាចារឹក មានបញ្ជាក់ទៀតថា ព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទីមួយជាក្សត្រមានជំនឿខ្លាំងណាស់លើលិង្គអាទិទេពមួយអង្គនេះ ហើយកំណត់ត្រាសិលាចារឹកបញ្ជាក់ច្បាស់ៗថា សីវលិង្គនេះតែងតែសម្ដែងមហិទ្ធិឫទ្ធិបដិហារឱ្យព្រះអង្គបានទត។ ក្នុងបរិវេណប្រាសាទ មានស្រះទឹកបុរាណមួយមានទីតាំងស្ថិតនៅខាងឆ្វេងព្រះថ្នល់ ចន្លោះគោបុរៈទី៤ និងគោបុរៈទី៥ ទទឹងប្រវែង១៦,៨០ម៉ែត្រ និងបណ្ដោយ៣៧,៨០ម៉ែត្រ។ បើតាមតំណាលតៗគ្នាមកល្បីថា ស្រះទឹកនេះជាទឹកមន្តស័ក្តិសិទ្ធិអស្ចារ្យសម្រាប់យកទៅប្រើប្រាស់ពិធីសក្ការៈផ្សេងៗ ហើយសូម្បីតែអតីតព្រះមហាក្សត្រថៃ ព្រះបាទភូមិបុលអាឌុលយ៉ាដេត ធ្លាប់បានប្រើទឹកពីស្រះនេះ ដើម្បីបំពេញពិធីអភិសេកឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិកាលពីថ្ងៃទី៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៦ ផងដែរ។

ប្រាសាទព្រះវិហាររងការឈ្លានពានដណ្ដើមចង់បានជាច្រើនលើកច្រើនសាពីសំណាក់ប្រទេសថៃ ហើយជម្លោះរវាងថៃនិងកម្ពុជា ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើងខ្លាំងក្នុងឆ្នាំ១៩៥៤ បន្ទាប់ពីកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំងដោយថៃក៏បានបញ្ជូនកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធចូលមកកាន់ប្រាសាទព្រះវិហារទាំងគឃ្លើន។ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាពេលនោះ ដែលមានព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ ព្រះបរមរតនកោដិ ជាប្រមុខរដ្ឋ បានដឹកនាំកម្ពុជាបើកដំណើរការទាមទារកម្មសិទ្ធិតាមរយៈការទូតជាមួយថៃ ប៉ុន្តែត្រូវបរាជ័យនាំឱ្យកម្ពុជាងាកទៅរកយន្តការតុលាការវិញម្ដង ដោយបានដាក់ពាក្យបណ្ដឹងទៅតុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិក្រុងឡាអេ នៅថ្ងៃទី៦ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៩ ដើម្បីស្នើសុំឱ្យតុលាការប្រគល់អធិបតេយ្យដែនដីប្រាសាទព្រះវិហារមកឱ្យកម្ពុជា និងទាមទារឱ្យថៃដកកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធរបស់ខ្លួនចេញពីតំបន់ប្រាសាទ។ នៅថ្ងៃទី៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥៩ សារណារបស់កម្ពុជាត្រូវបានបញ្ជូនទៅដល់ដៃតុលាការតាមពេលកំណត់ តែភាគីថៃវិញបែរជាបញ្ជូនពាក្យបណ្ដឹងមួយបដិសេធមិនទទួលស្គាល់សមត្ថកិច្ចរបស់តុលាការអន្តរជាតិក្នុងការជំនុំជម្រះបណ្ដឹងរបស់កម្ពុជាទៅវិញ។

សវនការជាសាធារណៈដើម្បីជំនំជម្រះលើបណ្ដឹងជំទាស់របស់ភាគីថៃ ត្រូវបានបើកធ្វើឡើងចាប់ពីថ្ងៃទី១០ រហូតដល់ថ្ងៃទី១៥ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៦០ ហើយថ្ងៃទី២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៦១ តុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិក្រុងឡាអេ បានច្រានចោលបណ្តឹងជំទាស់របស់ភាគីថៃ ដោយប្រកាសជាសាធារណៈថា តុលាការមានសមត្ថកិច្ចពេញលេញក្នុងការដំណើរការអង្គជំនុំជម្រះលើបណ្ដឹងរបស់កម្ពុជា។ តាមរយៈបន្ទាត់ព្រំដែននៅក្នុងផែនទីឧបសម្ព័ន្ធទីមួយ ដែលគេធ្វើឡើងរវាងបារាំងសៀម ក្នុងសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៩០៤ បង្ហាញថាប្រាសាទព្រះវិហារស្ថិតនៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជាយ៉ាងពិតប្រាកដ ដោយថ្ងៃទី១៥ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៦២ ប្រាសាទព្រះវិហារត្រូវតុលាការអន្តរជាតិក្រុងឡាអេ សម្រេចសាលក្រមប្រគល់ឱ្យភាគីកម្ពុជា ជាអ្នកឈ្នះក្តីរឿងវិវាទកម្ពុជាថៃ។

ប្រាសាទដ៏ពិសិដ្ឋរបស់កម្ពុជាមួយនេះ ត្រូវបានចុះបញ្ជីជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោកក្នុងកិច្ចប្រជុំទី៣២ របស់គណៈកម្មាធិការបេតិកភណ្ឌពិភពលោកនៃអង្គការយូណេស្កូ នាថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៨ ធ្វើឡើងនៅទីក្រុងកេបិចប្រទេសកាណាដា។ វិវាទព្រំដែនកម្ពុជាថៃនៅតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ចាប់ផ្ដើមផ្ទុះជាថ្មីអំឡុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០៨ ជាពេលដែលប្រាសាទព្រះវិហារស្ថិតក្នុងការពិចារណាដាក់បញ្ចូលជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោក ដោយនៅថ្ងៃទី១៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៨ ថៃបានទាហានរបស់ខ្លួនមកឈរជើងនៅក្នុងបរិវេណវត្តកែវសិក្ខាគីរីស្វារៈ ក្បែរតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ចម្ងាយប្រមាណ៣០០ម៉ែត្រពីទឹកដីកម្ពុជា។ វិវាទនេះបានបង្កឱ្យមានការប៉ះទង្គិចផ្នែកយោធារវាងប្រទេសទាំងពីរ នឹងបង្កជាក្ដីក្ដាំជាថ្មីនៅលើតុលាការអន្តរជាតិអាយ.ស៊ី.ជេ។ រហូតដល់ខែធ្នូ ឆ្នាំពី២០១១ កិច្ចព្រមព្រៀងមួយ ត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីដកកងទ័ពចេញពីតំបន់ជម្លោះ។ នៅថ្ងៃទី១១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៣ តុលាការអាយ.ស៊ី.ជេ បានប្រកាសក្នុងការសម្រេចចិត្តជាឯកច្ឆន្ទ តាមសាលក្រមឆ្នាំ១៩៦២ របស់តុលាការអន្តរជាតិ បានប្រគល់ប្រាសាទព្រះវិហារទាំងអស់ ឱ្យមកកម្ពុជា ហើយភាគីថៃមានកាតព្វកិច្ចត្រូវតែដកកងទ័ព ប៉ូលិស ឬឆ្មាំថៃដែលឈរជើងក្នុងតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារទាំងអស់ដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ។